به گزارش خبرنگار کتاب ایرنا، اداره کتاب در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نقش تاثیرگذاری در انتشار کتاب‌ها دارد. همه‌کتاب‌ها باید از این اداره مجوز نشر دریافت کنند. اداره کتاب به تعدادی از کتاب‌ها مجوز نشر می‌دهد، انتشار برخی از کتاب‌ها را مشروط به اطلاحاتی اعلام می‌کند یا به صورت کلی مانع انتشار برخی از آثار می‌شود. به همین دلیل این بخش از روند انتشار کتاب به یکی از دغدغه‌های ناشران، نویسندگان، مترجمان و … تبدیل شده‌است.
یاسر احمدوند معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا درباره روند بررسی کتاب و اتفاق‌هایی که در اداره کتاب می‌افتد، توضیح داد. مجموعه این سوال‌ها و پاسخ‌ها در ۳ شماره منتشر خواهد شد. در ادامه بخش دوم این مصاحبه را مطالعه می‌کنید. بخش نخست را اینجا می‌توانید بخوانید.
آیا در ماه‌های اخیر سختگیری اداره کتاب برای اعطای مجوز به ناشران بیش از گذشته شده‌است؟
خیر، کتاب‌ها با حساسیت بیشتری بررسی نمی‌شود، اما نسبت به محتوای کتاب‌ها حساسیت داریم و با دقت کتاب را بررسی می‌کنیم. شاید در گذشته احتمال کم‌کاری وجود داشت. معتقدیم طبق قانون وظیفه داریم بررسی کتاب در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با دقت، عاقلانه و عالمانه انجام شود. ممکن است این دیدگاه، جایی تعبیر به سختگیری و جایی تعبیر به آسان‌گیری شود، در همین مدت هم گروهی از بزرگواران، در خصوصی یا علنی درباره مجوز گرفتن برخی از کتاب‌ها اعتراض کردند.
حتی چند روز قبل، بزرگواری در مجلس طی نامه‌ای به وزیر درباره اعطای مجوز به یک کتاب توضیح خواسته بود. این کتاب را بررسی کردم، با اینکه مدافع آن نیستم، اما کتاب نظریات علمی داشت که باید منتشر می‌شد. طبیعی است، کتاب‌هایی منتشر می‌شود که آن‌ها را نمی‌پسندم، اما قرار نیست هرچه را نمی‌پسندم، منتشر نشود. طبق قانون و ضوابط اگر ناشر و نویسنده معیارها را رعایت کرده‌باشند، می‌توانند کتاب را منتشر کنند. من هم از آزادی انتشار آن کتاب حمایت می‌کنیم، به برخی موارد هم که اختلال دارند، اجازه انتشار نمی‌دهیم.
با یکی از ناشران بزرگوار روز گذشته جلسه داشتم، موارد را که موجب توقف انتشار کتاب شده‌بود، به من نشان داد، مشخص بود که آن موارد اجازه نمی‌گیرد. برخی از اصلاحات قبل از اینکه کتاب به اداره کتاب فرستاده شود، باید اصلاح شوند. اینکه ناشران مطمئن باشند، جایی وجود دارد که کتاب را بررسی می‌کند، اگر منتشر کردند مسئولیت آن با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و اگر منتشر نکردند کتاب به ناشر باز می‌گردد، درست نیست. این فضا باید عکس شود، یعنی خروجی ناشر خروجی نهایی قبل انتشار باشد. اداره کتاب یکی از مراحل آماده‌سازی کتاب نیست، کتاب باید نهایی شود و در این صورت حجم کار اداره کتاب کاهش پیدا خواهدکرد، همچنین کتاب‌های غیرمجاز به شدت کاهش پیدا خواهدکرد، برخی از موارد روشن است و اگر ناشران بررسی کنند، کتاب را به اداره کتاب نخواهندداد.
به صورت بی‌رویه مجوز نشر صادر می‌کنیم
این مساله موجب خودسانسوری نمی‌شود؟
برای اینکه از نظر قانونی مانع کسب و کاری نشویم، به صورت بی‌رویه مجوز نشر صادر کردیم و صادر می‌کنم
در خبرگزاری هم اگر کار نهایی را انجام دهید، به محتوا به نوعی نگاه می‌کنید و اگر فردی بعد از شما روی کار نظارت کند، مساله شکلی دیگر خواهدداشت. نشر باید احساس کند که باید فرم نهایی را به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تحویل بدهد و اداره کتاب را به عنوان یکی از مراحل نشر نبیند. این روند، کار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را خیلی سنگین می‌کند. خواندن این تعداد از کتاب در سال کار سنگینی است و نیروی انسانی با تجربه و متخصص لازم دارد. از طرفی وقتی نیروی انسانی این کار را انجام می‌دهد احتمال خطا وجود دارد. در رسانه امکان اصلاح مطلب وجود دارد، اما در حوزه کتاب اینطور نیست و کتابی که چاپ می‌شود باید خطاهای آن را در سری چاپ بعدی رفع کنند. ممکن است خطا یا آسیب جدی باشد که امکان اصلاح ندارد.
برخی از ناشران اصولا سازوکار و ابزار لازم را برای فعالیت نشر ندارند. می‌بینید ناشر یک نفر است با یک مجوز و یک خط فعالیت می‌کند. بدون بررسی آن را در سیستم بارگذاری می‌کند. برای اینکه از نظر قانونی مانع کسب و کاری نشویم، به صورت بی‌رویه مجوز نشر صادر کردیم و ادامه دارد. هرکسی می‌خواهد نشر تاسیس کند، تقریبا می‌تواند با ساده‌ترین شرایط پرونده نشر بگیرد اما آیا او یک ناشر است؟ نه ناشر نیست.
دایره بزرگ کتاب‌هایی که مشروط به اصلاح می‌شوند
چه تعداد کتاب در طول ماه اصلاحیه می‌گیرند؟
تولید ناشران تقریبا متناسب با اقتضای جامعه است. ناشر می‌خواهد کتابی را منتشر کند که مقبول جامعه باشد. کمتر از یک درصد از کتاب‌هایی که به اداره کتاب فرستاده می‌شود، غیرمجاز هستند. مطمئنم این تعداد کتاب می‌تواند به یک پنجم برسد. برای گروهی از کتاب‌ها که مشروط می‌شوند، عددی در ذهن ندارم اما می‌توانم بگویم دایره آن‌ها بسیار بزرگ است. ممکن است لازم باشد تا یک کلمه از کتابی تغییر کند، یا چند کلمه، چند صفحه و… حجم مشروطی را نمی‌توان محدود دانست.
دو کتاب در ماه‌های اخیر جریان‌ساز شد یکی کتاب خاطرات آقای هاشمی‌رفسنجانی بود و دیگری کتابی که فرزند شهید بهشتی اعلام کرد کتاب دچار سانسور شده‌است. هر دو اتفاق درباره کتاب‌ها به درستی انعکاس داده نشد.
مجوز کتاب ۱۰ روز قبل از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران صادر شد
پیش از این درباره کتاب آقای هاشمی‌رفسنجانی توضیحاتی داده‌بودم، کوتاه عرض می‌کنم. کتاب برای دریافت مجوز در سامانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بارگذاری شد. کتاب به اصلاحاتی نیاز داشت و عمده اصلاحات درباره خاطرات آقای هاشمی‌رفسنجانی نبود. اطلاحات مربوط به مقدمه یا پاورقی‌های بود که همسر آقای هاشمی‌رفسنجانی بیان کرده بودند.
غیر از این‌ها در خاطرات آقای هاشمی‌رفسنجانی دو محور وجود داشت و مشمول توجه کارشناس‌های ما قرار گرفت. برخی از مطالب در ارتباط با موارد نظامی بود و استعلام شد. در نتیجه بررسی اعلام شد برخی از آن‌ها همچنان محرمانه است و نباید منتشر شود. همچنین یک یا دو مورد بود که فردی آمد و موضوعی را توضیح دارد، او گفت ممکن است ذکر نام آن انسان برای او حواشی و تبعاتی داشته‌باشد.
همه موارد با حضور آقای محسن هاشمی‌رفسنجانی بزرگوار بررسی شد. در جلسه حضوری و در توافق با ایشان، موارد را بررسی کردیم. حتی اعلام کرد برخی از موارد نیازی به اصلاح ندارد و سختگیری اضافی است. از محسن هاشمی‌رفسنجانی خواستیم مواردی را که به نظرش درست بود، به ما تحویل دهد. بر اساس متنی که به ما تحویل داد، مجوز کتاب ۱۰ روز قبل از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران صادر شد. ایشان اعلام کرد که کتاب را در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران ارائه خواهدکرد، اما کتاب در نمایشگاه ارائه نشد و به مردم اعلام شد که کتاب مجوز نگرفته و مشمول سانسور شده‌است.
غیرمنصفانه مطرح شد، دروغ گفته شد
با آقای محسن هاشمی‌رفسنجانی بعد از این اتفاق‌ها صحبت کردید؟ چرا اینگونه رفتار کرده بودند؟
در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بنای این رفتار را نداریم که کتاب را بر اساس نویسنده و مولف آن بسنجیم. وظیفه من این است، تمام تلاش خود را برای اعطای مجوز به هر کتابی که به اداره کتاب فرستاده می‌شود، بکنم
از ایشان پرسیدم چرا چنین مسائلی را بیان کردید؟ توضیحاتی ارائه کرد که در دیدار با آقای رئیسی این مسائل را مطرح کرده‌است و هر کاری بگوییم انجام خواهدداد. گفتم پس مجبورم با رسانه‌ها مصاحبه کنم و آن چیزی را که اتفاق افتاده‌است، توضیح دهم. ایشان هم گفتند که مصاحبه کنید و مسائل را توضیح بدهید. پیام‌های ایشان هنوز موجود است، اما متاسفانه به شکل دیگری منعکس شد. مسائل به نوعی بیان شد که انگار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مانع انتشار کتاب آقای هاشمی‌رفسنجانی شده‌است. شاید آن‌چیزی که مشمول اصلاح بود ۲ صفحه از ۹۰۰ صفحه کتاب آقای هاشمی‌رفسنجانی بود. این مساله غیرمنصفانه مطرح شد، دروغ گفته شد.
در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بنای این رفتار را نداریم که کتاب را بر اساس نویسنده و مولف آن بسنجیم. وظیفه من این است، تمام تلاش خود را برای اعطای مجوز به هر کتابی که به اداره کتاب فرستاده می‌شود، بکنم. این وظیفه من است که حتی‌المکان کاری کنم تا تمام کتاب‌هایی که به اداره کتاب می‌رسد، منتشر شود. حتی در مواردی که کتاب اشکالی دارد، مذاکرات در تعامل با ناشر و نویسنده به سمتی برود که مسائل و مشکلاتش حل شود.
کتاب مشمول دوره جدید و سختگیری‌های جدید نبود
کتاب دیگر ترجمه‌ای از شهید محمد بهشتی بود، این کتاب چه مساله‌ای داشت؟
کتاب نلدکه دارای مباحثی است که برخی از آن‌ها قابل انتشار نیست. اما این مساله به شکلی مطرح شد که گویی کتاب شهید بهشتی مشمول ممیزی شده‌است
تئودور نُلدِکه (به آلمانی: Theodor Nöldeke ) اسلام‌شناس اروپایی درباره تاریخ قرآن کتابی دارد. در دوره‌ای که شهید بهشتی در هامبورگ در آلمان به عنوان مسئول مرکز اسلامی هامبورگ حضور داشتند، برای دانشجویان، استادان و شخصیت‌های ایرانی این کتاب را ترجمه می‌کردند و درباره آن توضیح می‌دادند. کتاب نلدکه دارای مباحثی است که برخی از آن‌ها قابل انتشار نیست. اما این مساله به شکلی مطرح شد که گویی کتاب شهید بهشتی مشمول ممیزی شده‌است. برای حل این مشکل با پسر مرحوم بهشتی تماس گرفتیم و جلسه حضوری تشکیل دادیم تا این کتاب با تعامل منتشر شود. کتاب موارد اصلاحی اندکی داشت. البته کتاب در دوره دولت قبل هم به اداره کتاب فرستاده شده‌بود. در همان دوره هم اصلاحات به صورت غیررسمی به ناشر اعلام شده‌بود و در دوره قبل هم مجوز صادر نشده‌بود. ناشر اصلاحات را اعمال نکرده و کتاب را دوباره برای اداره کتاب بارگذاری کرده بود. یعنی کتاب مشمول دوره جدید و سختگیری‌های جدید نبود.
همواره تلاش می‌کنیم بر اساس موارد قانونی اقدام کنیم و خود را مبری از اشتباه نمی‌دانیم. اگر جایی اشتباه کنیم، دوباره آن مساله را بررسی می‌کنیم. حجم کار بالا است، بنابراین گاهی ناشران و نویسندگان رجوع و درخواست جلسه برای بازبینی مجدد می‌کنند. تلاش به این است، کتابی که قابل انتشار است، پشت در نماند. این مشخص است که برخی از کتاب‌ها قابل انتشار نیست.
در تلاش برای آماده‌سازی نرم‌افزار مشابه‌یاب در اداره کتاب هستیم
آیا ممکن است بخشی در وزارت فرهنگ و راشاد اسلامی درباره مترجمی که نامش روی کتاب ثبت شده و کپی‌برداری نبودن ترجمه بررسی کند؟ تا در نتیجه این روند تعداد آثار کتاب‌سازی شده کاهش پیدا کند؟
زیرساخت‌های نرم‌افزاری برای بررسی حقیقی بودن مترجم و ترجمه در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وجود نداشت و ندارد. در تلاش برای آماده‌سازی نرم‌افزار مشابه‌یاب در اداره کتاب هستیم
از معضلات پیشروی نشر ما کتاب‌سازی است و یکی از دلایل تعداد بالای عناوین کتاب در کشور ما همین مساله است. زیرساخت‌های نرم‌افزاری برای بررسی حقیقی بودن مترجم و ترجمه در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وجود نداشت و ندارد. با همین هدف با دو شرکت مذاکراتی انجام شده‌است. در تلاش برای آماده‌سازی نرم‌افزار مشابه‌یاب در اداره کتاب هستیم. از زمانی که فایل‌های کتاب‌ها را داریم قابلیت مشابه‌یابی داریم و این کار به زودی انجام خواهدشد. این روند بخشی از مشکلات را حل خواهدکرد و کتاب‌هایی که شبیه کتاب‌های دیگر باشد به این وسیله مشخص خواهندشد.
احتمال دارد بخشی از کتاب‌های کپی‌برداری شده با دستکاری ترجمه بتوانند از این مرحله عبور کنند. باید در این بخش محدودیت‌هایی در مالکیت ترجمه قائل شویم. ما به کنوانسیون برن نپیوستیم و قانون کپی‌رایت را در کشور اعمال نمی‌کنیم، اما این دلیل نمی‌شود در داخل کشور قوانین حمایتی از حقوق صاحبان آثار نداشته‌باشیم. حفاظت از حقوق صاحبان اثر را حتما از وظایف هیات نظارت بر ضوابط نشر کتاب بزرگسال و کودک می‌دانیم. این مساله در دستور کار آن‌ها قرار گرفته‌است تا شرایط حمایتی برای ناشران، نویسندگان و مترجمانی که برای نخستین بار اقدام به ترجمه و انتشار اثر می‌کنند، ایجاد شود. در نتیجه حتما تعداد زیاد ترجمه از یک کتاب، ترجمه‌های بی‌نام و نشان، غیرواقعی و کتاب‌سازی‌ها یعنی آفت‌های نشر محدود خواهدشد.
برخی از تخفیف‌های بالا در فروش کتاب نتیجه همین موارد هستند، زیرا هزینه بالای تولید کتاب کاهش می‌یابد هزینه ترجمه ویرایش، آماده‌سازی فنی حذف می‌شود. این ناشران تحریریه ندارند و کتاب آماده را که ناشر دیگر برای آن زحمت کشیده‌است، با اسمی مشابه منتشر می‌کنند و ۵۰ تا ۷۰ درصد تخفیف می‌دهند. این روند باعث بی‌آبرویی و بی‌اعتباری صنعت نشر می‌شوند و کار ناشران را مخدوش می‌کنند.