محمود نورائی: تیرماه سال ۹۹ بود که خبر ارائه پرونده خوشنویسی اسلامی به عنوان میراث ناملموس ترکیه در رسانه‌های کشور منتشر شد. اقدامی که نشان می‌داد ترکیه با همراهی کنفرانس اسلامی و سازمان زیرمجموعه آن (ارسیکا) تلاش دارد تا خوشنویسی اسلامی را به نام خود در یونسکو ثبت کند.
سایت وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه در ماه مارس ۲۰۲۰ خبر ثبت درخواست این پرونده در سایت یونسکو برای بررسی در سال ۲۰۲۱ را اعلام کرد. خبری که نشان می‌داد این کشور بدون اشاره به سیر تحول هنر خوشنویسی اسلامی در منطقه از جمله ایران که در زمینه زیباشناسی خط، این هنر را به اعتلا رساند، قصد دارد تا جعل تاریخ کند. در این خبر آمده بود: «استانبول پس از تسخیر ترک‌ها به مرکز جاودانه خوشنویسی تبدیل شد و این واقعیت در کل جهان اسلام غیرقابل انکار است.»
ترکیه حتی شعاری فراتر از واقعیت را برای ثبت خوشنویسی اسلامی در میراث ناملموس یونسکو ارائه داد: «قرآن در مکه نازل، در مصر تلاوت و در استانبول نوشته شده است» را انتخاب کرد که جعل تاریخی در زمینه هنر خوشنویسی است، زیرا سابقه کتابت قرآن در ایران ۵۰۰ سال زودتر از دولت عثمانی است.
اما در سوی دیگر این ماجرا، یعنی در خرداد ۱۳۹۹ مصطفی پورعلی مدیر کل دفتر ثبت آثار تاریخی و فرهنگی اعلام کرد که ایران قصد دارد در سال ۲۰۲۲ پرونده خوشنویسی ایران را برای ارائه در فهرست میراث ناملموس یونسکو آماده کند؛ یعنی برنامه ایران این بود که یک سال پس از ترکیه برای ثبت پرونده خوشنویسی اقدام کند.
آغاز پنهان‌کاری و ارائه پرونده‌ای بدون توجیه
انتشار خبر اقدام کشور ترکیه در جهت ثبت خوشنویسی اسلامی در ایران و پیگیری رسانه‌های کشور موجب شد تا وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، ضمن اعتراض به یونسکو نسبت به درخواست ترکیه در زمینه خوشنویسی اسلامی، پرونده خوشنویسی ایران را برای سال ۲۰۲۱ آماده و به یونسکو ارائه کند. خوشبختانه به دلیل همه‌گیری کرونا و به تعویق افتادن اجلاس یونسکو، زمان بیشتری هم در اختیار وزارت میراث فرهنگی قرار گرفت تا اسناد و مستندات خود را ارائه و پرونده ایران هم همزمان با کشور ترکیه در اجلاس ۲۰۲۱ رسیدگی و به نتیجه رسد.
اما سویه دیگر این ماجرا اقدام ایران برای ارائه پرونده به یکی از شاخه‌های سه‌گانه ثبت میراث ناملموس در یونسکو بود که تاکنون در آن تجربه‌ای نداشت و برای اولین بار آن را پیگیری می‌کرد. به‌طور کلی یونسکو برای بررسی میراث ناملموس، داری سه فهرست است؛ فهرست میراث ناملموس در خطر، فهرست معرف و فهرست اقدام خوب پاسداری.
بیشتر بخوانید:
◾️ ترکیه در ثبت جهانی خوشنویسی، بهتر از ما عمل کرده است
◾️ پس از کشورهای عربی و ترکیه، خوشنویسی ایران هم ثبت جهانی شد
ایران که در گذشته همواره برای ثبت در فهرست معرف اقدام کرده بود و دوبار نیز برای فهرست میراث ناملموس در خطر پرونده‌های خود را ثبت جهانی کرده بوده، به یک‌باره موضوع خوشنویسی را برای فهرست اقدام خوب پاسداری یونسکو در نظر گرفت. این موضوع اتفاقاَ از سوی مسئولان میراث فرهنگی با پروپاگاندا روبرو شد و تلاش کردند تا نشان دهند که این فهرست مهمتر و در عین حال قرارگیری پرونده‌های ثبتی در آن مشکل‌تر از سایر فهرست‌های یونسکو است. در حالی است که با بررسی سایت یونسکو در می‌یابیم که ارائه مستندات، فیلم و عکس برای هر سه فهرست، به یک میزان اهمیت دارد و در این رابطه تلاش از سوی کشورها نیز به یک میزان است.
از سویی دیگر مدیران میراث فرهنگی پس از رسانه‌ای شدن خبر اقدام کشور ترکیه، بارها با اشاره به کنوانسیون ٢٠٠٣ تاکید کردند که قرارگیری یک عنصر میراث فرهنگی ناملموس در فهرست میراث جهانی، مساله انحصار ندارد و اعتراض به این موضوع را اقدامی غیرتخصصی دانستند. اما فشار رسانه‌های کشور بر موضوع پرونده خوشنویسی، باعث شد تا ایران نسبت به اقدام ترکیه اعتراض کند و همین موضوع نیز محرکی شد که یونسکو ثبت جهانی خوشنویسی اسلامی به نام ترکیه را منتفی کند و تنها هنر خوشنویسی در ترکیه را ثبت کند. در حقیقت پیروزی بزرگی که ایران به‌دست آورد اعتراضی بود که به پرونده خوشنویسی اسلامی داشت و از یک جعل تاریخی جلوگیری کرد.
حقیقت ماجرا در ثبت هنر سنتی خوشنویسی ایران
اما ثبت «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» که در فهرست اقدام خوب پاسداری میراث ناملموس یونسکو صورت گرفته است؛ در حقیقت به نوعی از زیر فشار خارج شدن وزارت میراث فرهنگی از پیگیری رسانه‌ای کشور در پرونده خوشنویسی اسلامی است. این وزارتخانه که در چند سال اخیر همواره زیر تیغ انتقاد رسانه‌ای در جهت ثبت آثار ملی و میراث ناملموس کشور بوده، کم کاری‌های چند ساله خود در موضوع پرونده خوشنویسی را که از سال ۱۳۹۴ در جریان است را پس از اقدام کشور ترکیه در جهت ثبت خوشنویسی اسلامی به یک برنامه پاسداری تقلیل داد و در حقیقت برنامه چند دهه فعالیت انجمن خوشنویسان ایران را برای یونسکو ارسال کرد تا در فهرست اقدام خوب پاسداری میراث ناملموس یونسکو به ثبت برسد. با رصد اسناد ارائه شده از سوی ایران برای این پرونده، به خوبی در می‌یابیم که مستندات ایران فقط شامل برنامه‌های انجمن خوشنویسان است و هیچگونه مدرکی در زمینه ۱۰ قرن کتابت قرآن و خوشنویسی ایرانی در این پرونده وجود ندارد.
در معرفی این پرونده هم در سایت یونسکو آمده است: «با ظهور چاپ و پیدایش برنامه‌های کامپیوتری و فونت‌های دیجیتال، هنر سنتی خوشنویسی در ایران به تدریج رو به افول نهاد و رعایت زیبایی‌شناسی جایگزین تاکید بر خوانایی محض در این هنر شد. این امر باعث کاهش استقبال از خوشنویسی در میان نسل‌های جدید شد؛ بنابراین حفاظت از سنت خوشنویسی ایران در دهه ۱۹۸۰ به یکی از دغدغه‌های اصلی تبدیل گشت و برنامه‌ای ملی برای این منظور توسط سازمان‌های غیردولتی با همکاری دولت تدوین شد. بخشی از کارهای این برنامه قبل از دهه ۸۰ توسط انجمن خوشنویسان ایران آغاز شده بود و با توجه به استقبال بی‌نظیر از آن، بخش عمومی آن با بازتعریف و هماهنگی گسترده بر اساس تجربیات به دست آمده، به یک برنامه ملی تبدیل شد.»
عکس‌ها و مستندات ارائه شده از سوی ایران به یونسکو
مرور این پرونده در سایت یونسکو به خوبی نشان می‌دهد که اقدامی برای ثبت پرونده خوشنویسی ایرانی صورت نگرفته، در حالی که وزارت میراث فرهنگی از سال ۱۳۹۴ پس از آن‌که ترکیه قصد داشت خط نستعلیق را به نام خود در یونسکو ثبت کند، قرار بود پرونده خوشنویسی و خطوط ایرانی را آماده و به یونسکو ارائه دهد.
در سال ۹۴ دکتر فرهاد نظری، مدیرکل وقت دفتر ثبت آثار تاریخی و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی سازمان میراث فرهنگی اعلام کرده بود که با همکاری ۱۰ وزارتخانه قرار است پرونده‌ای با مجموع خطوط ایرانی مانند ثلث، نسخ، نستعلیق و… را برای ثبت جهانی به یونسکو در سال ۲۰۱۷ ارسال کنند، اقدامی که هیچ‌گاه صورت نگرفت تا این‌که پس از ۶ سال کم‌کاری و برای خارج شدن مسئولین مربوطه در وزارت میراث فرهنگی، پرونده‌ای عجیب که شامل فعالیت‌های انجمن خوشنویسان است را در یونسکو ثبت کردند.
از سویی دیگر واقعیت‌های دیگری نیز در ثبت این پرونده وجود دارد که مسئولان وزارت میراث فرهنگی تلاش داشتند با بزرگ جلوه دادن، فهرست اقدام خوب پاسداری میراث ناملموس یونسکو، بخشی از واقعیت‌های این پرونده را پنهان کنند.
با مراجعه به سایت یونسکو ذیل پرونده ثبت شده ۱۷۱۸ فهرست میراث ناملموس یونسکو با عنوان «خوشنویسی عربی، مهارت‌ها و شیوه‌ها» که از سوی کشورهای عربستان سعودی، الجزایر، بحرین، مصر، عراق، اردن، کویت، لبنان، موریتانی، مراکش، عمان، فلسطین، سودان، تونس، امارات متحده عربی و یمن ارائه شد و همچنین پرونده شماره ۱۶۸۴ فهرست میراث ناملموس یونسکو با عنوان «خوشنویسی سنتی در هنر اسلامی ترکیه» کلمه (inscribed) به معنای، ثبت و حک شدن، قید شده است. اما در پرونده ۱۷۱۶ فهرست پاسداری با عنوان «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» کلمه (selected) به معنی، انتخاب شدن، آمده است. تفاوت معنایی این دو کلمه به خوبی نشان می‌دهد که آن‌چه که در پرونده ارائه شده توسط ایران مورد توجه قرار گرفته در حقیقت یک برنامه برای پاسداری از هنر خوشنویسی است که آن هم شامل فعالیت‌های انجمن خوشنویسان ایران می‌شود که به یونسکو ارائه شده و هنوز ایران اقدامی در جهت ثبت هنر خوشنویسی و کتابت قرآن که میراث کهن ایران اسلامی انجام نداده است.
سازمان میراث فرهنگی، بی‌هدف و بی‌برنامه
مرور پرونده «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» در یونسکو و تناقض‌هایی که از سوی مدیران وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ارائه شده؛ چند نقطه ضعف را به خوبی از سوی مدیران این وزارتخانه نشان می‌دهد که با توجه به گوشزدهای رسانه‌ای و علاقه مردم به میراث گذشته کشور، هنوز هم از سوی مدیران این نهاد نادیده گرفته می‌شود.
اولین موضوع بدون هدف و برنامه بودن این وزارتخانه در جهت شناسایی میراث ناملموس کشور و اولویت‌بندی آنها برای ارائه به یونسکو است. زیرا شاهد هستیم که ایران در سال ۱۳۸۹ تعزیه را که هنری مختص ایرانی و شیعی است و در منطقه و جهان داعیه‌داری ندارد، در یونسکو ثبت می‌کند و حتی پس از یک دهه هنوز اقدامی در جهت حمایت و پاسداری از هنر تعزیه انجام نمی‌دهد. اما میراث گران‌بهای خوشنویسی و کتابت قرآن را که حدود یک دهه است مناقشات بسیاری بر سر آن با کشور ترکیه دارد، نادیده گرفته و تنها به ثبت یک برنامه حفاظتی از این هنر تقلیل می‌دهد.
بیشتر بخوانید:
◾️ غلامحسین امیرخانی: تعصبی نداریم اما خوشنویسی باید در یونسکو به نام ایران ثبت شود
◾️ اسرافیل شیرچی: ترکیه‌ای‌ها، هنر ما را شیک و پیک به نام خودشان عرضه می‌کنند
دومین موضوع تفکر اشتباه مدیران این سازمان در جهت اعتراض به پرونده‌های ارائه شده از سوی دیگر کشورها به یونسکو و نداشتن دیپلماسی کافی برای ارتباط برقرار کردن با سایر کشورها در ارائه پرونده‌های مشترک است. مدیران وزارت میراث فرهنگی که همواره با تاکید بر کنوانسیون ٢٠٠٣ که قرارگیری یک عنصر میراث فرهنگی ناملموس در فهرست میراث جهانی را شامل مساله انحصار نمی‌دانند و اعتراض به این موضوع را اقدامی غیرتخصصی ذکر می‌کنند؛ در همین پرونده خوشنویسی اسلامی که از سوی ترکیه ارائه شده بود، با اعتراض و ارائه مستندات توانستند از یک جعل تاریخی جلوگیری کنند تا پرونده خوشنویسی اسلامی فقط مختص به کشور ترکیه نشود تا ۵ قرن تلاش هنرمندان ایرانی از سوی جهانیان هم نادیده گرفته نشود.
سومین موضوع اما اقدامی است که مسئولین وزارت میراث فرهنگی در جهت معکوس جلوه دادن یک واقعیت به جامعه صورت دادند. این‌که این وزارتخانه توانست یکی از فهرست‌های خالی یونسکو را که تاکنون ایران در جهت ثبت در آن اقدامی نکرده بود، شناسایی و حتی برنامه انجمن خوشنویسان را به عنوان اقدامی شایسته، در جهت اشاعه یک هنر، ثبت جهانی کند به خودی خود اقدامی پسندیده است. اما این موضوع نباید سرپوشی بر کم‌کاری ۶ ساله تهیه یک پرونده مهم درباره هنر خوشنویسی ایران و در جهت فریب افکار عمومی باشد.
۵۷۵۷